Değişken faizli ihraçlar, getirisi önceden belirlenen farklı bir değişkene endekslenen kıymetlerdir. “Değişken faizli ihraç nedir?” sorusuna cevap vermeden önce bu borçlanma türünün tercih edilmesinde belirleyici olan etkenlerden bahsetmek gerekir. İlgili yöntem, tahvil sahiplerini ve ihraççılarını korumak adına başvurulan bir borçlanma türüdür. Piyasaların belirsiz olduğu dönemlerde tahvil arz ve talep edenlerin kayba uğramasını önler. Bu yönüyle, işlem yapan her iki taraf için de riski azaltır.
Değişken faizli ihraçları tercih edenler, getirilerdeki belirsizliğin arttığı dönemleri en az kayıpla atlatmayı hedefler. Söz konusu borçlanma türünde faiz oranı daha önce belirlenen bir değişkene endekslenir. Bu değişkenler arasında gerçekleşen enflasyonun yanı sıra LIBOR (London Interbank Offered Rate) gibi uluslararası faiz oranları da yer alır. Böylece yatırımcıların getirisini piyasadaki dalgalanmalara karşı korumak ve riski azaltmak mümkün hâle gelir.
Tahvil, kurumların finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere daha önce belirlenen getiri oranı üzerinden gerçekleştirdikleri bir yatırım türüdür. Değişken faizli tahvilde oranlar piyasa koşullarına göre güncellenir. Uzun vadeli bir borçlanma aracı olan tahvillerin alım ve satım sürecinde enflasyon rakamlarına göre değişen faiz oranları uygulanır.
Yatırımcılar, tahvil satın alarak şirketlere bir nevi borç verir. Bunun sonucunda şirket, tahvil arz edilen kişiye belirli bir vadenin ardından anaparayı ve önceden açıklamış olduğu faizi ödemeyi taahhüt eder. Bu ödeme, kupon faizi olarak ara dönemde ya da vade sonunda tek seferde yapılabilir.
“Değişken faizli tahvil nedir?” sorusuyla birlikte bu yönteme dair detaylar da merak edilir. Söz konusu borçlanma türünde faiz riskini ortadan kaldırmak amacıyla 3, 6 veya 12 aylık dönemlerde kupon getirisi ödemesi yapılır. Yüksek enflasyon rakamları söz konusu olduğunda kupon faizine ekstra getiri oranları da eklenir. Böylece tahvil talep edenlerin elde edeceği faiz geliri koruma altına alınır. Ayrıca tahvil arz edenlerin de yatırımcılardan uzun vadeli borçlanmaya gitmesi kolaylaşır. Hem kamu hem de özel sektör tarafından başvurulan bu yöntem sayesinde tahvil arz-talep sürecindeki belirsizliklerin etkisi minimum seviyeye indirilir.
Değişken faizli tahvil, özellikleri ve avantajları bakımından uzun vadeli borçlanmaya gitmek isteyenler tarafından sık tercih edilir. Bu borçlanma yöntemine başvuran yatırımcılar ve ihraççılar, endeksleme sonucunda ortaya çıkan faiz oranından yararlanır. Kupon faizine eklenen getiriyi hesaplarken kullanılan bir formül bulunur. Söz konusu formül şu şekildedir:
Tahvilin Güncel Fiyatı = (Nominal Değer / (1 + Yıllık Faiz Oranı) ^ Vadeye Kalan Yıl Sayısı) + (Kupon Ödemeleri / (1 + Yıllık Faiz Oranı) ^ Vadeye Kalan Yıl Sayısı)
İlgili hesaplama, yatırımcılara ekonomik koşulların belirsiz olduğu dönemlerde elde edecekleri getiriyi öğrenme imkânı verir. Bu borçlanma türü sayesinde 3, 6 ve 12 aylık dönemlerde ödenen tahvil kuponlarıyla, vade sonuna kadar oluşması muhtemel kayıplar önlenir. Böylece hem tahvil arz-talep dengesini korumak hem de uzun vadeli borçlanmanın dezavantajlarını ortadan kaldırmak mümkün olur.
Değerleme, yalın anlamıyla kıymet takdir edilmesi olarak ifade edilir. Vergi Usül Kanunu açısından önemli olan bu kavram, iktisadi kıymetlerin para olarak karşılığını belirler. Belirlenen tutar, vergi hesaplamasında matrah olarak kullanılacağı için önem arz eder.
Bu süreç iki aşamalı bir işlem olarak uygulanır. Bunlardan ilki, iktisadi kıymetin miktarının belirlenmesidir. Buna envanterin çıkartılması da denir. İkinci aşama ise miktarı belirlenen söz konusu kıymetin değerleme günü itibarıyla belirli bir para cinsinden bedelinin bulunmasıdır.
Vergi Usulü Kanunları’nda bahsi geçen değerleme, uzman kişiler tarafından yapılması gereken bir işlemdir. Uygulama yapılacak alana göre kurumsal değerleme süreçlerinin takip edilmesi gerekir. Bu amaçla süreçlerin nasıl işlediği ve çeşitleri konusunda bilgi edinilmesi önemlidir. Gayrimenkul ve kasko değerleme konularında yetkili kişilerin bildirimde bulunmaları gerekir. Bu amaçla gayrimenkul değerleme uzmanlığı alanında çalışan yetkililerden destek alınabilir.
Değerleme; kıymetli varlıkların, hesapların tanımlanmasını ve para cinsi üzerinden ifade edilmesini sağlayan bir işlemdir. Vergi usulüne uygun olarak tamamlanan bu süreç, müşteri veya temsilcilerden alınan talimatlara ve girdilere göre yapılır. Kayda geçirme sürecinde ilk olarak vergilerin matrahları hesaplanır. İktisadi olarak yapılan tespit çalışmaları neticesinde sürecin tamamlanması sağlanır. Bu durumda yeniden değerleme oranı verileri de dikkate alınarak bilgiler girilir.
Hangi kıymetlerin ne şekilde değerleneceği konuları ilgili kanunda ayrıntılı bir şekilde belirtilir. Böylece mükelleflerin inisiyatifine kalan bir durum söz konusu olmaz. Gelir ve Kurumlar Vergisi’nde hesap dönemine göre işlem yapılır. Değerleme günü, hesap döneminin kapandığı gün olarak belirtilir. Özel hesap dönemi belirlenmiş mükellefler için aralık ayının son günü hesap döneminin kapanış tarihidir. Değerleme günü olarak 31.12 esas alınır ve bilançonun dönem sonunda sahip olunan değerlerleri fiili olarak göstermesi sağlanır.
Değerleme çeşitleri arasında sayılanlar; iktisadi kıymet değerleri, iktisadi kıymetlere dâhil kıymetleri değerleme, vergi değerleri ve yeniden değerlemedir. Her bir iktisadi kıymetin hangi kriterlerde değerleneceği belirlenmiştir. Bu kapsamda gayrimenkul değerlemeden hisse senedi ve alacaklara kadar pek çok konu yer alır. VUK 268. maddesine göre vergi değeri, yalnızca bina ve arazi için geçerlidir. Araç değerleme konusunda ise iktisadi işletmelere dâhil kıymetleri değerleme kriterleri dikkate alınır. Yeniden değerleme sayesinde nominal değerler reel kavramlara dönüşür. Bu sayede mali tablolar gerçekleri yansıtır ve aşırı vergi ödenmesi önlenir.
Değerleme ölçütleri iktisadi kıymetin nevi ve mahiyetine göre hesaplanması gereken bir konudur. Bu amaçla belirlenen pek çok ölçüt arasından uygun olanın belirlenmesi önemlidir. Vergi Kanunu’nun 261.maddesine göre değerleme ölçütleri:
Bunlara ek olarak; alış bedeli, ortalama perakende satış ve tapu siciline kayıt değeri gibi ölçütler de bulunur. Tüm bu unsurlar göz önüne alınarak gerekli hesaplama işlemleri yapılır.
Devlet iç borçlanma senetleri ya da kısa adıyla DİBS, resmî kurumlar tarafından iç piyasaya sunulan bir menkul kıymet türüdür. Bu gruba giren senetler, genellikle Türk lirası cinsinden ihraç edilir.
DİBS, kuponsuz (iskontolu) ya da kuponlu olabilir. Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından ihraç edilir. Söz konusu menkul değerler belirli bir vadeye sahip olacak şekilde piyasaya sunulur. Vadenin sonunda borçlu konumundaki devlet, senedi elinde bulunduran kurum ya da kişilere gerekli ödemeyi yapar. DİBS, vadesi boyunca alınıp satılabilir ve işlem tarihindeki piyasa koşulları uyarınca nakde çevrilebilir. Vergi avantajı sağlaması ve yüksek likiditeye sahip olması, DİBS’nin diğer önemli özelliklerinin arasında sayılabilir.
DİBS, devlet ve yatırımcılar açısından farklı amaçlara hizmet eder. Devlet kurumları, bu senetleri genellikle bütçeleri finanse etmek için ihraç eder. Ayrıca DİBS, zaman zaman özel bazı amaçlar doğrultusunda da piyasaya sunulabilir.
Yatırımcılar için ise DİBS, avantajlı bir menkul kıymettir. Türk lirası cinsinden yatırımları değerlendirmek için ideal bir araç olan DİBS, Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın güvencesindedir. Bu sebeple düşük risk taşır.
DİBS, genellikle vadelerine göre sınıflandırılır. Vadesi 1 yıldan kısa olan senetler hazine bonosu olarak adlandırılır. Vadesi 1 yılı aşan, dolayısıyla uzun vadeli olarak tanımlanabilecek DİBS ise devlet tahvili ismiyle anılır. Söz konusu iki menkul kıymet türü arasında herhangi başka bir fark bulunmaz.
DİBS kavramı ve bu finansal enstrümanın özellikleri anlaşıldıktan sonra Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri nedir sorusunun yanıtı kolayca kavranabilir. Bu endeksler, ilgili kıymetlerin getirilerini ve fiyatlarını ölçmek için kullanılan göstergelerdir. Endeksler, kurumsal ya da bireysel düzeydeki tüm yatırımcıların DİBS performansını takip etmesini kolaylaştırmak adına belirlenmiş değerlerdir.
Endeksler kendi içlerinde iki alt gruba ayrılır. Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri nelerdir sorusunun yanıtı şu şekildedir:
Fiyat ve Performans Endeksleri için belirlenen baz tarih 2 Ocak 2001 iken vadeler; 91, 182, 273, 365 ve 456 günlüktür. Fiyat Endeksleri, DİBS değerlerindeki faiz kaynaklı değişimleri işaret eder. Performans Endeksleri’nde ise bu hesaplamaya menkul değerin vadesindeki azalmanın yarattığı etki de dâhil edilir. Bu endeksler, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda yapılan işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatları ve getirileri üzerinden hesaplandıktan sonra bilgi dağıtım firmalarınca yayımlanır.
Portföy Performans Endeksleri ise gelişmeleri gün içinde yapılan valörlü işlemler bağlamında eş zamanlı olarak gösterir. Baz tarihi 31 Aralık 2003 olan bu endekslerin gün içinde oluşan maksimum, minimum ve son değerleri gerçek zamanlı olarak bilgi dağıtım firmalarının ekranlarına yansır. Aynı değerler gün sonunda OTASS ekranlarında ve bültenlerde de yayımlanır.
Devre kırıcılar, menkul kıymet piyasasında oluşan aşırı düşüşlerin ve yükselmelerin fiyatlara olan etkisini önlemek amacıyla işlemin durdurulması anlamına gelir. 1929 Ekonomik Buhranı’ndan beri ülkeler tarafından sıklıkla uygulanan bu yöntem, yatırımcıların kâr ve risk beklentilerinin piyasaları olumsuz etkilemesini önlemek için uygulanır. Devre kırıcılar, piyasalarda oluşması muhtemel volatiliteye karşı kullanılan araçların arasında yer alır. Yetkili kurumların kontrolünde belirli şartlar oluştuğunda uygulamaya konur.
Borsada işlem yapan yatırımcılar rasyonel beklentilerinin yanında daima risk faktörünü de göz önünde bulundurur. Kişiler, dünyada gerçekleşen olayların piyasaya etkilerini takip ettikten sonra alım ve satım yaparak kâr ve zararlarını dengede tutmaya çalışır. Çok sayıda yatırımcının aynı anda ve yönde işlem gerçekleştirmesi, piyasa dengesinde bozulmalara sebebiyet verir. Devre kırıcıların önemi bu noktada öne çıkar. Toplu alım ve satımların gerçekleştiği dönemlerde işlemin durdurulması, muhtemel zararları önler.
Devre kırıcılar, alım satım dengesizliklerinde kullanılır. Dolayısıyla sadece belirli dönemlerde uygulamaya alınan bir müdahale yöntemidir. Piyasadaki tıkanıklığı gidermede ve fiyat dengesini sağlamada önemli bir rol üstlenir. Ülkeler her ne kadar piyasaya müdahale etme taraftarı olmasa da dünyada yaşanan olayların borsayı doğrudan etkilemesi söz konusu uygulamayı gerekli kılar. Domino etkisi yaratarak ülke ekonomisinde birçok soruna yol açabilecek piyasa dengesizlikleri devre kırıcılar tarafından önlenir.
Bahsi geçen uygulama kapsamında hisse senedi ve vadeli endeks alış ve satış talimatlarındaki dengesizlikler de yer alır. Spekülatif bir atağın gerçekleştiği anlarda ilgili kurumlarca gerekli aksiyonlar alınır. Optimum sınırı aşan alım satım dengesizlikleri sonucunda piyasadaki tüm işlem durdurulur. Dengesizlik ortadan kalkana kadar herhangi bir işleme izin verilmez. Bu sayede fiyat artışları ve onu takip eden süreçte yaşanacak diğer ekonomik sorunlar da önlenmiş olur.
Devre kırıcılar, ülke ekonomisinin yanı sıra yatırımcıların davranışları üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. Bu yöntem, yaşanan olayların sonucunda kazanç elde edilmeden yapılan panik satışlarını önler. Yatırımcıların rasyonel olmayan bir kararla kâr beklentisinin altında satış yapması, söz konusu uygulamayla engellenir. Volatilite ortadan kalktıktan sonra nispeten daha güvenli bir piyasa ortamında işlem yapılmaya devam edilir. Böylece hem fiyat istikrarı hem de yatırımcı için faydalı bir adım atılır.
Bu uygulama ile yatırımcıya elindeki hisselerle ne yapması gerektiğine dair belirli bir süre de tanınır. Yatırım ortamı normal değerlere ulaşana kadar herhangi bir işlem yapmanın mümkün olmaması, mevcut hisselerin durumunu takip etme noktasında kişilere zaman tanır. Bu, spekülatif yönlendirmeler ve kitlesel satışların etkisi altında kalmadan hareket etme şansı verir.
Bir bankacılık terimi olan dışarıda yerleşik kişi, Türk Parası Kıymetini Koruma Mevzuatı’nda tanımlanır. Bu terim, Türkiye’de yerleşik sayılmayan tüzel ve gerçek kişileri tanımlamak için kullanılır. Kavram, Türk parası içeren belgelerin ithalat ve ihracatta belirli kıstaslar çerçevesinde korunmasını amaçlar.
Yurt dışında düzenlenen döviz endeksli sözleşmeler, Dışarıda Yerleşik Kişi Mevzuatı’na uygun olarak yapılır. Kambiyo Mevzuatı’na göre Türkiye’de yerleşik kişileri belirlemek için önce dışarıda yerleşik bireyleri tanımlamak gerekir. “Dışarıda yerleşik kişiler ne demek?” sorusuna ise yurt dışında bulunan işçiler, serbest meslek sahipleri, müstakil iş sahipleri ve Türkiye’de yerleşimi bulunmayan gerçek veya tüzel kişiler şeklinde cevap verilebilir.
Mevzuatta 2006 yılında yapılan son değişiklik ile 32 sayılı Karar’daki 2/C maddesinde dışarıda yerleşik kişi tanımı yapılır. Kavramın özellikleri de bu açıklamadan çıkarılabilir. Söz konusu tanım, Türkiye’de yerleşik sayılmayan ve Türk vatandaşı olmayanlar açısından aynıdır. Türkiye dışında yaşayanlar için ise bu kavramın tanımı varsayımsal unsurlarla belirlenmez. Bu kişilerin Türkiye’de ikâmet etme izni olup olmadığına bakılır. Bahsi geçen kişiler, Türkiye’de ikamet etme iznine sahip değilse dışarıda yerleşik kişi olarak kabul edilir. Türkiye Cumhuriyeti Kanunları’na göre ülkede şube açan tüzel veya gerçek kişiler de bu özellikler dâhilinde tanım kapsamına alınır.
Dışarıda yerleşik kişi olarak geçenlerin Türkiye’de Türk parasıyla tahsilat, ödeme, tevdiatta bulunmaları da bu tanımın özelliklerindendir. Bankalar ise dışarıda yerleşik kişiler adına, Türkiye’de bulunan bireyleri muhatap alabilir. Ayrıca dışarıda yerleşik kişilerin diğer bir özelliği de satın alma hakkıdır. Buna göre bu kişiler, yurt dışındaki ortaklık fonları ve yatırımlar dâhil menkul kıymetler veya diğer piyasa araçlarını bankalar ya da aracı kurumlar vasıtasıyla satın alabilir.
Ödemeler dengesi açısından çok önemli olan dışarıda yerleşik kişi, ekonomik hareketlerin kayıtlarını tutmayı sağlayarak piyasada etki gösterir. Bir ekonomide; ihraç edilen mal tutarı, yatırımlar ve varlıklar kaydedilir. Böylece ekonomideki varlık artışı, mal ve hizmet ithalatı olarak görülür. Dışarıda yerleşik kişinin ekonomik hareketlerinin kaydı, piyasa değerini ortaya çıkarmada etkili olur.
Bir ekonomi çevresinde yerleşik olarak 1 yıldan fazla ikamet eden ve piyasa içinde faaliyet yürüten kişilerin yanında başka ülkelerde yaşayan ama dönemsel olarak Türkiye’de belirli parasal işlemler yapan bireyler vardır. Dışarıda yerleşik kişiler, bu ikinci kısımda yer aldığı için iki taraflı işleyen sistemde ödemeler dengesini sağlar. Ayrıca bu ödeme dengesinin tutulması mülkiyet değişiminin yapılmasına olanak sağlar.
Devalüasyon, sabit ya da yarı sabit kur rejimi uygulayan ülkeler tarafından başvurulabilen bir para politikası aracıdır. Kısaca devalüasyon tanımı, ulusal para değerinin diğer ülke para birimleri karşısında düşürülmesi olarak yapılabilir. Ödemeler bilançosu açık veren ülkelerde bu uygulama gerçekleştirildiğinde ulusal paranın dış satın alma gücü de düşer. Çoğunlukla iktisadi depresyon ile karıştırılan bu kavram, revalüasyonun tam tersidir.
Devalüasyon, ilgili para birimini kullanan ülkenin hükümeti ya da merkez bankası tarafından ekonomiye dışarıdan yapılan bir müdahaledir. Yerel para birimi değerinin diğer para birimleri karşısında belirli bir oranda düşürülmesi eylemi de devalüe etme olarak tanımlanır.
Normal ekonomilerde, piyasadaki paranın toplam kıymetlere eşit miktarda olması gerekir. Enflasyonun yüksek seyrettiği ülkelerde ise para arzı piyasadaki toplam kıymetlerin çok üzerindedir. Bu durumda merkez bankası karşılığı olmayan miktarda para basar. Devalüasyonda, öncelikle karşılıksız basılan miktar oranında paranın değeri düşürülür. Böylece para arzı ve toplam kıymet değeri eşitlenmeye çalışılır. Diğer yandan ulusal para değer kaybederken diğer döviz birimleri artış gösterir. Devalüe etme eylemi olumlu bir para politikası aracı olarak değerlendirilse de bu uygulamanın negatif sonuçları da bulunur.
Sağlıklı ekonomiye sahip bir ülke, normal koşullarda millî parasının diğer döviz birimleri karşısında değer kaybetmesini istemez. Fakat bazı durumlar, ekonomik toparlanma açısından devalüasyonu zorunlu hâle getirebilir. Ulusal para biriminin devalüe edilmesinin en önemli nedeni, mevcut dış ticaret açığının dengelenme gereksinimidir.
Dış ticaret açığı, ithalat miktarının ihracatın üzerinde gerçekleşmesi durumunda ortaya çıkar. Bu durumda devalüasyon uygulanıp ülkenin satın alma gücü zayıflatılır. Ülkede üretilen mal ve hizmetlerin yabancı para birimlerinin alım gücünü etkileyecek şekilde artması durumunda da bu araç kullanılabilir. Enflasyonun uzun vadede kontrol altına alınamadığı dönemlerde, Uluslararası Para Fonu (IMF) müdahalesi ile paranın devalüe edilmesi söz konusu olabilir.
Devalüasyonun etkileri ekonomide birden fazla alanda gözlemlenir. Ülke yönetiminin değer kaybeden para birimine müdahalesi, devalüe edilen oranda bir kayba daha neden olur. Bunu sonucunda da değer kaybeden ulusal para birimi, ülkenin makro ekonomik politikalarının seyrini değiştirir. İç ve dış satın alma gücünde meydana gelen değişiklikler, kurlara yansıtıldığında devalüasyonun etkileri piyasada da hissedilir bir duruma gelir.
Dış ticaret açığına denge arayışında; ithalat pahalı, ihracat daha avantajlı hâle gelirken enflasyon değeri artabilir. Paranın devalüe olmasından sonra cari açığın azaldığı gözlemlenirken ülke ekonomisinde bir durgunluk yaşanması da mümkündür. Bu da müdahalenin faiz artışına neden olacak bir etkisidir.
Yüksek cari açığın finanse edilmesindeki güçlüklerden kaynaklanan sorunların çözülmesi için parayı devalüe etme yoluna gidilir. Bu yöntem, ideal durumda döviz talebinin azalmasını ve cari açığın kapatılmasını sağlar. Fakat devalüasyon sonuçları açısından incelendiğinde hem olumlu ve hem de olumsuz durumlar söz konusudur.
Devalüasyon faydaları bakımından ticaret ve üretimle ilgili bir dizi olumlu etkiyi tetikler. Bu uygulamanın sonucunda yabancı paralar değer kazandığı ve döviz kurları yükseldiği için ithalatın gerilemesi beklenir. İthalatın azaldığı bir ortamda ihracatın artırılıp özendirilmesi ve daha avantajlı hâle getirilmesi hedeflenir. Paranın devalüe edilmesinden sonra ihracat yapmak isteyenlere yeni fırsatlar sunulması muhtemeldir.
İhracatta artış ve ithalatta azalış sağlanmasının en büyük faydası, dış ticaret açığının kapanmasıdır. Ülkede üretim arttığında yerli mallar da bol ve ucuz hâle gelir. Bunun bir sonucu olarak yabancı yatırımcılara daha fazla mal ve hizmet satılabilecek piyasa koşulları oluşur. Mal ve hizmet fiyatlarının arttığı bir ekonomide devalüasyon, yabancı para birimlerinin alım gücünü aynı oranda yükseltmek üzere uygulanabilir.
Üretim yapısının büyük oranda ithala dayalı olduğu bir ekonomide devalüasyonun hedefine ulaşması zorlaşır. Böyle bir ortamda ticaret açığında denge kurulmaya çabalanırken ülkenin üretim kapasitesi hem ihracatı hem de artan iç talebi karşılamayaz. Petrole ve doğal gaza bağımlı bir ülkede, ithalat ekonomik daralmaya bağlı olarak kısmen azalsa da bu faaliyete ödenen döviz artmaya devam eder. Ayrıca fiyat düşüşlerine rağmen yerli ürünlere yeterli talebin olmaması beklenen ihracat artışını sağlamaz.
Para biriminin devalüe edilerek belirlenen değerinin olması gerekenin çok altında kalması, bu aracın hedefine ulaşmasına engel olabilecek unsurlardan biridir. Devalüasyon sürecinin iyi yönetilememesi, ekonomik sorunlara çözüm getirmek yerine zararlı sonuçlar doğurabilir. Geçtiğimiz yıllarda enflasyon-devalüasyon girdabına kapılan Venezuela’da bu durumun bir örneği yaşanmıştır. Ülkedeki enflasyon birkaç yıl içinde %500.000 gibi kontrol edilemez seviyelere yükselmiştir.
Devalüasyon nedir konusunu daha iyi kavramak için bu uygulamanın hayata geçirildiği örnekleri incelemek son derece yararlıdır. Bu araç gündeme geldiğinde; ülkenin içinde bulunduğu ekonomik durum, ithalat, ihracat, üretim ve tüketim dengesi ile dış borç yükü gibi faktörler dikkate alınmalıdır. Doğru zamanlamanın yanı sıra sürecin titizlikle yönetilmesi de çok önemlidir.
Bu uygulama, hızla yükselen enflasyonun kontrol altına alınamaması ve döviz cinsinden dış borç yükünün geri ödenmesinde güçlüklerin yaşanması gibi sorunları da beraberinde getirir. Tarihsel süreçte dünyanın pek çok ülkesinde olumlu ya da olumsuz sonuçlanmış devalüasyon örneklerine rastlama mümkündür. Türkiye’de bu yönteme pek çok kez başvurulmuştur. Ülke tarihinde yer alan üç büyük devalüasyon örneği bulunur.
1946 yılında Recep Peker hükümetinin aldığı 7 Eylül Kararları sonucu gerçekleştirilen müdahalede, ABD dolarının fiyatı 1.29 TL’den 2.83 TL’ye çıkarılır. Devalüe edilen Türk lirası %40 değer kaybeder. Türkiye, 2. Dünya Savaşı’na katılmamış olsa da ekonomik dengelerin bozulmasından kaçınamaz. Bunda erkek nüfusun askere alınmasından kaynaklı olarak tarımsal gelirlerin ciddi ölçüde azalmasının rolü büyüktür. Maden ürünlerinden elde edilen gelirler artmasına rağmen alınan bu karar, o dönemde çok tartışılır. Müdahale sonrasında devlet giderleri ve bütçe açığı artar. Devalüasyonun amacına tamamen ters bir tablo oluşur. Döviz stoğu azalır, dış ticaret açığı artar, alım gücü düşer ve işsizlik yükselir.
4 Ağustos 1958 tarihinde Adnan Menderes hükümeti tarafından yapılan devalüasyon ile 2.83 TL olan ABD dolarının fiyatı 9 TL’ye çıkarılır. Demokrat Parti hükümeti 1950 ve 1960 yılları arasında liberal ekonomi politikaları uygular. Bu politikalar ihracatın gerileyip ithalatın artmasına ve bunun sonucunda dış ticaret açığının büyümesine neden olur. Enflasyonun yükselmesi, büyüme hızının düşmesi ve ABD’nin para desteğini kısıtlaması gibi nedenler, ekonomik krizi derinleştirdiğinde devalüasyon kararı alınır. Bu karar ihracat tıkanıklığını olumlu yönde etkiler. Fakat üretimin yetersizliğinden kaynaklanan ithalat ihtiyacı, büyük zorluklara ve fiyatlarda yükselişe neden olur. Türk lirasının dış piyasada sürekli olarak değer kaybetmesiyle ülke ekonomisi sarsılır.
Süleyman Demirel hükümeti tarafından 10 Ağustos 1970 tarihinde yapılan bu devalüasyon hareketiyle ABD doları 9 liradan 15 liraya çıkar. 1978 yılına kadar ufak devalüasyon hareketleriyle devam eden sürecin sonunda 1 USD’nin karşılığı 19 TL olur. Bu kararın alınmasında millî sermayenin yetersizliği, ihracat artışının ithalata yetişememesi ve fiyat istikrarsızlığı gibi koşullar etkilidir.
Türk lirası için %66 değer kaybı yaratan üçüncü müdahale de beklenen dönüşümü gerçekleştirmez. İhracatı artırmaya yönelik faaliyetler, yabancı ülkelerde yaşayan vatandaşların dövizlerini Türkiye’ye getirmesi ve turizm gelirlerinin artması gibi olumlu etkiler hedeflenen istikrarı sağlamaz. Önceki uygulamalara benzer şekilde Türk lirasının değerinin sürekli düşmesi, iç piyasada fiyat istikrarsızlığı ve vergi yükü gibi sorunları beraberinde getirir.
Yabancı ülkeler tarafından aktif olarak kullanılan para birimine döviz adı verilir. Bir devletin kullandığı ödeme aracının diğer ülkelerin para birimleri cinsinden fiyatına ise döviz kuru denir. Bir paranın döviz cinsinden değeri farklı yöntemlerle hesaplanabilir.
Ülkelerin kullandıkları para birimlerinin değerini etkileyebilecek birçok farklı faktör bulunur. Üretim, ithalat, ihracat ve enflasyon oranı gibi veriler ülkelerin ulusal ödeme araçlarının değerini direkt olarak etkiler. Bunlara ek olarak ülke içerisindeki politik durum da son derece önemlidir. Politik dengeye sahip bir ülkenin para biriminde kolay kolay ani değişiklikler söz konusu olmaz.
Bir ülke, para birimi değerliyse daha ucuza ve daha çok mal alabilir. Dövizin düşük olması ithalatı artırır. Bu da ülkenin alım gücünün yükselmesi anlamına gelir. Ulusal paranın yabancı birimler karşısında değersiz olması ise ülkenin genel alım gücünü düşürür. Dövizdeki ani değişmeler ülkedeki ekonomik faaliyetleri direkt olarak etkiler. Bu nedenle döviz kurlarının istikrarlı bir çizgide ilerlemesi ülkenin ekonomik durumu açısından son derece önemlidir.
Döviz kuru hesaplaması örnek üzerinden açıklandığında çok daha net bir şekilde anlaşılabilir. 1 Türk lirası ile alınabilecek ABD doları miktarını döviz kuru belirler. 1 USD’nin 14,30 TL olması döviz kuruna örnektir. Kurlar, çok fazla etkene bağlıdır ve bu nedenle zaman içerisinde değişiklik göstermeleri olağandır.
Döviz kuru nedir sorusuna kapsamlı bir şekilde cevap verebilmek için bu kavramın türleri de açıklanmalıdır. Kurlar, enflasyon ve satın alma gücü başta olmak üzere farklı değişkenlere bağlı olarak çeşitlenir. Döviz kuru; nominal, reel, çapraz ve efektif olmak üzere 4 çeşittir. Ayrıca alış ve satış olarak da iki ayrılır. Kur türlerinden elde edilen veriler farklı alanlarda kullanılır. Ülkedeki genel satın alma gücünün hesaplanması ile ticaret hacimlerinin para birimine etkisi incelenirken farklı döviz kuru verileri baz alınır.
Nominal kur, diğer ülkeler tarafından kullanılan paraların ulusal birim karşısındaki değeridir. Nominal kur değeri, ulusal birim ile yabancı bir parayı satın alırken ödenmesi gereken miktarı belirler. 1 dolar almak için ödenen Türk lirası miktarı nominal kura örnektir.
Reel kur ise nominal değerlerin enflasyon oranına göre düzenlenmesiyle hesaplanır. Başka bir deyişle reel kur, bir ülkenin ulusal parasının yabancı para birimi üzerindeki satın alma gücüdür. Reel döviz kurunun düşmesi, ulusal paranın yabancı mallar üzerinde daha fazla satın alma gücüne sahip olması anlamına gelir. Bu durumda ithalat oranında artış görülebilir. Reel döviz kurunda artış söz konusu olduğunda ise ulusal para birimi değer kaybeder. Bu durumda ise ihracat artışı yaşanabilir. Reel döviz kurunun ülkeler arasındaki ticari ilişkilere direkt olarak etkisi olduğu söylenebilir.
Çapraz kur, iki yabancı paranın birbirine olan oranının başka bir birimle ifade edilmesidir. Bu işlem ikiden fazla para birimi arasındaki kur hesaplaması olarak da anlatılabilir. Çapraz kur konsepti farklı para birimleri arasındaki hesaplamaları kolaylaştırmak için türetilmiştir.
Efektif kur ise bir ülke ile onun ticaret yaptığı başlıca devletlerin para birimlerinin ağırlıklı ortalamasıdır. Bu kur türünün hesaplanması için bir devletin dış ticaret hacminde en büyük önemi taşıyan ülkelerin paraları baz alınır. Ortak bir sepette toplanan dövizlerin ulusal para karşısındaki ağırlığı efektif kuru verir.
Deflasyon, piyasa fiyatlarıyla yakından ilgili bir ekonomi kavramıdır. Bu iktisat terimi, piyasa fiyatlarındaki genel düşüşü ifade eder. Enflasyon temel olarak piyasada artan fiyatlara karşı azalan alım gücü nedeniyle gerçekleşir. Deflasyon ise bunun tam tersi olarak fiyatların azalmasını ve alım gücünün artmasını ifade eder. Ancak bu durum belli bir dengeye oturtulamadığında arz miktarını geçen talep yoğunluğu ekonomik ve sosyal krizlere yol açabilir.
Tarihte yaşanan çeşitli deflasyon örnekleri bulunur. 2006-2016 yılları arasında Japonya’da yaşanan durgunluk dönemi bilindik örnekler arasında yer alır. Bu dönemde gerçekleşen pozitif arz şoku, Japonya’da fiyatlarda hızlı düşüşe ve işsizlik artışına neden olmuştur. 1929 yılında ABD’de yaşanan Büyük Buhran da bunun en büyük örneklerinden biridir.
Piyasa fiyatları, zaman zaman aşağı ve yukarı yönde dalgalanmalara şahit olabilir. Bu dalgalanmaların toplu şekilde artı yönde gerçekleşmesi enflasyonu doğurur. Piyasa fiyatlarının tamamında görülen eksi yönde dalgalanma ise deflasyon nedir sorusunu akıllara getirir. Bu kavram, enflasyonun karşıt anlamlısı olarak düşünülebilir. Fiyat seviyesinin genel anlamda düşmesi olarak açıklanabilen bu duruö, olumsuzluğu çağrıştırmasa da ekonomik krizlere yol açabilir.
Piyasada sürekli olarak düşen fiyatlar, alıcılarda düşüşün devam edeceği algısını uyandırır. Daha düşük fiyatlar bekleyen tüketicilerin ürünlere olan talebi de yavaşlar. Pozitif arza karşı neredeyse duran talep, mal ve hizmetlerin birikmesine yol açar. Yani deflasyon sebeplerinin ilki arz ve talebin aynı anda aşağı yönde hareket etmesidir. Diğer deflasyon nedenleri ise aşağıdaki gibidir.
Bu ekonomik buhran, mevcut teknolojik gelişmeler ve küresel sağlık sorunları nedeniyle de gerçekleşebilir. Örneğin dünyayı etkisi altına alan salgınlar, toplumda belli mallara karşı tasarrufa yönelme eğilimi doğurabilir.
Deflasyon, enflasyona karşı olumlu bir kavram gibi görünse de ileri boyutlara ulaştığında arz tarafında çeşitli sorunlara yol açabilir. Ülke ekonomisini de doğrudan etkileyen deflasyon sonuçları şu şekilde sıralanabilir;
Deflasyon; üretim, ücret, talep ve istihdamın aynı anda düşüşe geçmesiyle ekonomik durgunluğa yol açar. Fiyatların her zaman düşeceğine olan inanç, içinden çıkılması güç bir kısır döngüye neden olabilir.
Deflasyon sarmalının önüne geçmek için ülke çapında çeşitli önlemler almak gerekir. Deflasyon özellikleri ve nedenleri kadar tedbirler de oldukça önemlidir. Kamu harcamalarını artırma ve bunun için yapılabilecek girişimler ilk önlemler arasında yer alır. Faizlerde azalmaya giderek tüketicilerin kredi talebi ve harcama eğilimi artırılabilir. Azaltılan vergi oranları, yatırımların ve harcamaların da doğrudan artmasına yardımcı olur. Çalışanların aldığı ücretleri artırmak arz ve talebin dengelenmesini sağlar. Özel sektörü yatırıma yönlendiren teşvik uygulamaları, negatif talep şokunu önlemeye yardımcı olabilir.
Deflatör, enflasyona karşı alınan önlemlerin arasında bulunan ve sıkça duyulan kavramlardan bir tanesidir. İktisadi bir terim olan deflatör, enflasyon ile ters yönlü ilişkinin kurulabilmesi için kullanılır. Günümüzde pek çok kişi tarafından deflatör nedir sorusunun cevabı sıkça araştırılır. TÜFE oranlarıyla birlikte sıkça gündeme gelen kavram, enflasyonun hafifletilmesini ve deflasyonist eğilimlerin desteklenmesini tanımlar. İndirgeyici olarak da bilinen bu terim aynı zamanda parasal değerleri gerçek fiyatlara dönüştürmek için kullanılan bir endekstir.
Enflasyonun fiyat ortalamasındaki genel artış olduğu düşünülürse bu durumun tersinin de deflasyon olduğu söylenebilir. Fiyat artışının getirdiği olumsuz etkileri ortadan kaldırma işlemi, GSYİH deflatörü ile gerçekleşir. Deflatör, piyasa fiyatlarında yaşanan toplu artışların sonucunda sık duyulmaya başlanan kavramların arasında yer alır. Alım gücünü bir hayli azaltan fiyat artışı, yükselen faizler, kredilerin daraltılması ve piyasadaki paranın geri çekilmesi enflasyona yol açabilir.
Mallarda ve hizmetlerde görülen ortalama fiyat artışının etkileri, indirgeyici endeks sayesinde azaltılabilir. Fiyat endeksi olarak da bilinen bu kavram, parasal anlamda ifade edilen bir faktörün gerçek değere dönüştürülme aşamasında ortaya çıkar. Bu fiyat düşürücü etken, ekonomik hacmin değerinin anlaşılabilir rakamlara dönüşmesine yardımcı olur. Yurt içindeki malları kapsayan deflatör, fiyat artışının etkilerini ortadan kaldırmak için kullanılır.
Deflatör, ekonomik büyüklüğün değerinin gerçeğe çevrilmesi için kullanılan bir çarpandır. Bu, nominal olanı reele çevirir. Deflatör, çeşitli parasal kavramların gerçek fiyatlara dönüştürülmesini sağlar. Bu noktada indirgeyici ve TÜFE, sıkça karıştırılır. Ancak deflatör özellikleri ile diğerlerinden kolayca ayrılır. Bunlar, şu şekilde sıralanabilir:
İndirgeyici fiyat endeksi, ülke içinde değişen fiyatların hesaplanmasını sağlar. Deflasyon, enflasyonun hareketliliğinin hesaplanmasına ve dengelenmesine imkân tanır.
Deflatör, mevcut yılda parasal olarak ifade edilen değerleri gerçek rakamlara çevirmek için kullanılan bir hesaplama aracıdır. Bu terim, kullanım alanına göre bir sayı ya da indeks olarak kabul edilir. Deflatör hesaplaması yapabilmek için parasal ve gerçek GSYİH rakamlarını bilmek gerekir. GSYİH, bir ekonomide söz konusu olan tüm hizmetlerin ve malların parasal değerini ifade eder. GSYİH rakamlarının bu hesaplamada yer alma nedeni kolayca anlaşılabilir. Bunun sebebi, mevcut süre zarfında gözlemlenen ve yıllara göre değişen tüketici eğilimlerini de hesaplamaya dâhil etmektir.
Hesaplama aşamasında ilgili yıl için belirlenen baz oranı da büyük bir önem taşır. Basit birer çarpma ve bölme işleminin sonucunda indirgeyici hesaplaması yapılabilir. Nominal GSYİH rakamı, reel olanın oranına bölündükten sonra ortaya çıkan sonucun 100 ile çarpılması, indirgeyici indeksini gözler önüne serer. Çarpım rakamı, baz olarak alınan senenin indeks değerine göre değişir.
Dezenflasyon tanımı, fiyat artış hızının belirli sebeplerden ötürü azalmasını ifade eder. Ülkemizde de yaygın olarak kullanılan bir ekonomi programıdır. Fiyat artışının azalması vatandaşın alım gücünü olumlu etkileyeceği için gelirlerin enflasyon nedeniyle erimesine mâni olunur.
Bu olgu ile fiyat artış hızını azaltmak veya tamamen durdurmak amaçlanır. Böylece toplumsal refah da artmış olur. Hükümet politikaları, dünyadaki mali dengeler ve arz-talep olguları enflasyonun aşağı yönlü bir ivme kaydetmesini etkiler. Kısaca dezenflasyonun, enflasyon artış hızının düşmesi olduğu söylenebilir.
“Dezenflasyon nedir?” sorusunun ardından nedenlerinden bahsetmek gerekir. Fiyat artış hızındaki düşüşlerin en temel nedeni enflasyonu önlemeye yönelik politikalar geliştirmektir. Dezenflasyon politikaları, makro ölçekte tüketimi kısıtlamak ya da para arzını azaltmak şeklinde olabilir. Ayrıca piyasa içerisindeki mal ve hizmetlerin artışı da fiyatların yukarı yönlü tırmanışını engeller. Üretimin artması, enerji maliyetlerinin düşmesi, maliye politikalarının enflasyonu düşürücü etkiye yönelik düzenlenmesi aşağı yönlü enflasyonun nedenlerinden sayılabilir. Çünkü üretim artarsa piyasadaki girdiler de artacak ve arz fazlalığından kaynaklı olarak fiyatlar düşecektir.
Fiyat artış hızının düşmesi hem Türkiye’de hem de dünyada ekonomi açısından olumlu yorumlanır. Çünkü yüksek enflasyon özellikle yatırımcıların önünü görememesine neden olan olumsuz bir süreçtir. Enflasyon oranındaki düşüş ile ülkedeki yabancı yatırımcı sayısı artar ve istikrarlı bir yapı meydana gelir. Ayrıca yerli yatırımcılar da ellerinde tuttukları likiditeyi faiz yerine gerçekçi yatırımlara dönüştürür.
Dezenflasyon politikaları faizlerin de ciddi anlamda düşmesine neden olur. Böylece vatandaşlar konut başta olmak üzere pek çok ihtiyacını kredi yoluyla karşılayabilir. Bu durumda da piyasa hareketlenecek ve enflasyon oranı daha da düşecektir. Yani bu olgu ekonomileri olumlu etkileyen zincirleme bir etki yapar.
Tüm bu açıklamalardan sonra dezenflasyonun nihai amacının enflasyon oranını belirli bir seviyenin altına düşürmek olduğu söylenebilir. Bir ekonomide yüksek enflasyon yıllara bağlı olarak düşme eğiliminde ise bu kavramın varlığından söz edilebilir. Örneğin 2015 yılında enflasyon oranı %20 olan bir ekonomi, 2016 ve 2017 yıllarında enflasyon oranını %18 ve %17 gibi rakamlara çekmişse dezenflasyon var demektir. Bu gibi dezenflasyon örneklerinden de anlaşılacağı üzere kademeli fiyat düşüşleri ekonomiyi canlandıran ve vatandaşların refah içerisinde yaşamasını sağlayan durumlardır. Fiyatlar düşünce alım gücü yükselecek, piyasa canlanacak ve direkt ya da dolaylı pek çok olumlu etki görülecektir.
Bu sitede size daha iyi hizmet sunabilmek için çerezleri kullanıyoruz.
