Devletin gizli kalması gereken bazı harcamalarını finanse etmek için kullandığı özel bütçe kalemine örtülü ödenek adı verilir. Söz konusu harcamalar genellikle istihbarat, güvenlik, diplomasi gibi alanlarda yapılır. Yani devletin dışa açık olmayan, stratejik amaçlarla yürüttüğü işlerde bu kaynak devreye girer. Başka bir deyişle devlet bazı durumlarda hızlı kararlar almalı ve bunu herkesin gözünün önünde yapamaz. Böyle anlarda örtülü ödenek devreye girer. Bu harcamalar devletin itibarını, güvenliğini ya da dış ilişkilerini korumaya yönelik olabilir. Bu kaynak yasal olduğundan devlet bütçesi içinde yer alır. Ancak diğer harcamalardan farkı, nereye ne kadar harcandığına dair detayların açıklanmamasıdır. Bu da zaman zaman kamuoyunda tartışmalara neden olur. Sen de örtülü ödenek konusunda bazı sorulara yanıt arıyorsan gel, detaylara birlikte göz atalım.
Örtülü Ödenek İlk Ne Zaman Çıktı?
Örtülü ödenek kavramı Türkiye’de yeni değildir. Osmanlı dönemine kadar uzanır. 1911 yılında “İhtiyat-ı Zabit” adıyla kullanılan gizli ödenekler, padişahın özel ve gizli harcamaları için ayrılmıştır. Cumhuriyet’le birlikte bu uygulama modern bir çerçeveye kavuştur.
1924’te çıkarılan özel bir kanunla Cumhurbaşkanı’na gizli ödenek kullanma yetkisi verilmiştir. Yani örtülü ödenek artık sadece bir gelenek değil, yasal bir uygulama haline gelmiştir. Zamanla bu yetki yürütme erkinin başka alanlarına da yayılmıştır. Bugün gelinen noktada örtülü ödenek özellikle Cumhurbaşkanlığı ve MİT gibi kurumlar tarafından kullanılır. Mevzuat değiştikçe uygulama da genişlemiştir.
Örtülü Ödenek Nasıl Kullanılır?
Örtülü ödenek, Maliye Bakanlığı tarafından belirli kurumlara aktarılır. Bu kurumlar arasında Cumhurbaşkanlığı, MİT ve bazı özel yetkili birimler yer alır. Kullanım süreci oldukça gizlidir. Ne kadar harcama yapıldığı toplamda bilinir ama detaylar kamuya açıklanmaz. Harcamalarla ilgili fatura ya da belge düzenlenir. Fakat bu belgeler yalnızca yetkili makamlar tarafından görülür. Bu nedenle bu bütçeyle yapılan harcamalar Sayıştay gibi denetim kurumlarının kapsamına girmez. Bu da şeffaflık konusunu gündeme taşır.
Örtülü Ödenek Hangi Alanlarda Kullanılır?
Devletin en hassas alanları arasında sayılan istihbarat faaliyetleri örtülü ödenekle finanse edilir. Örneğin, yurtdışında yürütülen gizli görevler, ajan çalışmaları ya da teknik izleme operasyonları bu bütçeyle karşılanabilir. Bir diğer kullanım alanı diplomatik girişimlerdir. Her diplomasi görüşmesi kameralar önünde yapılmaz. Zaman zaman gizli görüşmeler, stratejik anlaşmalar ya da kriz müdahaleleri örtülü ödenekle yürütülür. Hatta bazı ülkelerde gizli anlaşmaların maddi kısmı bu bütçeyle çözülür. Son olarak iç güvenlik ve terörle mücadele kapsamında da örtülü ödenek kullanılır. Acil durumlarda hızlı müdahale gereken operasyonlar için kaynak yaratılır. Bu sayede bürokrasiyle vakit kaybetmeden karar alınır ve uygulanır.
Örtülü Ödenek Ne Kadar?
Her yıl devlet bütçesi hazırlanırken örtülü ödenek için de belli bir pay ayrılır. Bu miktar yıllar içinde artış göstermiştir. Örneğin, son yıllarda örtülü ödenek, 10 milyar TL’yi geçen seviyelere ulaşmış ve bu durum dikkat çekici bir hale gelmiştir. Söz konusu miktar, toplam bütçeye göre küçük gibi görünse de etkisi büyüktür. Çünkü harcama alanları çok stratejiktir. Üstelik miktar yıl içinde arttırılabilir. Bu da yürütmenin ihtiyaçlarına göre esneklik sağladığını gösterir. Bu ödeneğin ne kadarının, nerede, kimler için harcandığı bilgisi kamuya sunulmaz. Dolayısıyla bütçedeki büyüklüğünü bilsek de detaylarını öğrenmek mümkün değildir. Bu yönüyle oldukça tartışmalı bir kalemdir.
Örtülü Ödenek Uygulamalarının Uluslararası Karşılaştırması
Örtülü ödenek benzeri uygulamalara pek çok ülkede rastlanır. Amerika Birleşik Devletleri’nde “black budget” adı verilen benzer bir bütçe kalemi, istihbarat ve savunma harcamaları için ayrılır. Ödeneklerin detayları Kongre’nin belirli komisyonları dışında kamuoyuyla paylaşılmaz.
Birleşik Krallık’ta ise gizli harcamalar “Special Expenditure” başlığı altında yürütülür. Bu tür ödenekler için belirli bir bütçe sınırı konulmuştur ve harcamalar, yalnızca belirli devlet kurumlarının kontrolü altında yapılır. Ancak bu ülkelerde örtülü ödenekler belli düzeyde parlamenter denetime açıktır.
Uluslararası örnekler gösterir ki örtülü ödenek uygulamaları, devletin güvenlik ihtiyaçları doğrultusunda gerekli görülebilir. Ancak bu ödeneklerin etkin ve bağımsız mekanizmalarla denetlenmesi, demokratik hesap verebilirlik açısından vazgeçilmezdir. Aksi halde, bu tür kaynaklar kamu yararından saparak kişisel veya siyasi amaçlarla kullanılma riskini barındırır.
Bütçedeki Payı ve Yıllara Göre Değişimi
Örtülü ödeneğin merkezi yönetim bütçesi içindeki payı yıllara göre dalgalanma gösterir. Ekonomik ve siyasi gelişmeler, kaleme ayrılan miktarın artmasına ya da azalmasına neden olabilir. Özellikle kriz dönemlerinde ya da güvenlik tehdidinin yoğunlaştığı yıllarda örtülü ödenek tutarlarında ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Son yıllarda örtülü ödenek miktarları rekor seviyelere ulaşmıştır. Örneğin, 2023 ve 2024 yıllarında örtülü ödenek harcamaları aylık bazda 1 milyar TL’yi aşan seviyelere gelmiştir. İlgili artışlar, kamuoyunda bu kaynağın ne kadar gerekli olduğu ya da ne ölçüde denetlenebildiği sorularını gündeme taşır.
Bütçedeki genel eğilim değerlendirildiğinde örtülü ödeneğin toplam kamu harcamaları içindeki payı küçük gibi görünse de etkisi büyüktür. Çünkü harcamalar çoğunlukla kamuya açık olmayan operasyonlar için kullanıldığından bu kalemin büyüklüğü devletin stratejik önceliklerine dair ipuçları verir.
Devletin bazı görevleri gereği gizli hareket etmesi gerekebilir. Fakat bu gizliliğin bir dengeye oturtulması gerekir. Örtülü ödenek bu dengenin sınırında yürüyen bir mekanizma gibi düşünülebilir. Yani devletin güvenliği için bu bütçeye ihtiyaç vardır ama aynı zamanda kamu kaynaklarının sorumlu şekilde harcanması da önemlidir. Tam da bu yüzden hem uygulamanın hem de sınırlarının net şekilde tanımlanması gerekir. Bilinçli vatandaşların bu konuyu sorgulaması ve anlamaya çalışması demokratik denetimin temelini oluşturur.
Hisse senetleri riskli yatırım ürünleridir. Şirketlere ortaklık, hem kârlarına hemde zararlarına ortaklık anlamına gelir. Ana paranızdan kâr etme ihtimaliniz olduğu gibi, zarar etme ihtimalinizde bulunmaktadır.
